Asht 28 Nandor

Nga Mustafa Xhepa

Në katin e pestë filluan të kërcasin xhizmet me shollë të fortë. Lëvizin nga njëra dhomë në tjetrën. Po bëhet gati fqinji i katit të sipërm të dalë jashtë. Është dita e vetme e vitit kur ai vesh rrobat më të mira që ka, në fakt ato i kanë mbetur pas plaçkitjes, që i bënë vëllezërit e të njëjtit gjak. Të kërciturat kalojnë pragun e hyrjes, zbresin shkallët, përzihen me të qeshura fëmijësh. Janë të katit të dytë, shumë fëmijë. Çifti Ulloria punon natë e ditë të rrisi vogëlushët.
“Kam një skuadër futbolli”, përgjigjet Hysniu, kur e pyesin për numrin.
“Xhaxhi Petriti, çizmet shkëlqejnë si pasqyrë”, thotë më i vogli i Ulloreve. Afrohet bashkë me vëllanë, i dyti në radhë dhe prek me dorë lëkurën llustrafine. Petriti nxjerr nga xhepi i palltos një qese të vogël me karamele. I vogli shpërndan karamelet tek të tjerët. Më i madhi i vëllezërve mban syze optike, ka filluar të marrë pamjen e një nxënësi inteligjent.
“Për çfarë duhet ta urojmë xhaxhi Petriti sot”, e pyet dhe sytë pas syzeve zvogëlohen. Kanë dalë jashtë pallatit, e kanë rrethuar si bletët kosheren. Petriti me zë të lartë që ta dëgjojnë edhe të rriturit përreth, i drejtohet i qeshur.
“Asht 28 Nandor. Festa jonë”!
Ulloria i klasës së pestë, më i shkathti i fëmijëve, i del përpara.
“Mësuesja tha – nesër është festa jonë”.
Petriti e përkëdhel djalin në kokë, i drejtohet nënës tij që bisedon me shitësen e bukës.
“Nëna jote e di më mirë”.
Petriti kaloi oborrin e pallatit, hipi në trotuar dhe mori rrugën për në qendër. Kokëlartë, me kapele republike të zezë, anuar pak mbi syrin e majtë, me shirit mëndafshi të trashë rrethuar, i zi, dallohet nga larg, anët dhe pjesa e prapme janë të ngritura pak, ndërsa përpara streha përkulet lehtë mbi ballë. Të sjell menjëherë ndërmend aktorët e një kohe tjetër – e artë për kombin tonë. Rreth qafës, shalli i bardhë, i gjatë, i dalë pak mbi jakë, kontraston bukur me ngjyrën e zezë, të thellë, të palltos, që zbret poshtë këmbëve deri tek pulpat. E prerë dopiopet me pak bel, i rri mirë në trup. Dy rrathë kopsash, nga tri secila në çdo anë, të mëdha, të ndritshme, të zbërthyera, zbukurojnë pjesën e përparme. Në çdo hap që hedh, ajo hapet, ku duken qillotat prej stofi të trashë, të zeza edhe ato, por të ndritshme, që shquhen nga e zeza e palltos – flenë lirshëm brenda çizmeve elegante, të gjata deri në gjunjë, të cilat llamburisin mbi trotuarin e zhultë plot gropa. Tek stolat, karshi postës së lagjes, lujanë domino veteranë me kasketa kineze e këpucë llastiku, prodhim i “NISH gomës Durrës”. Ndërpresin lojën, me sy të çakërritur përcjellin banorin e lagjes së tyre, i cili i vetëm nderon “Festën e Flamurit”.

Petrit Guranjakun e kam njohur përmes rrëfimeve të gjyshit tim. Kishin qenë bashkë në “Burgun e Elbasanit” dhe pastaj në “Kënetën e Vdekjes”, Maliq.
Petriti kishte shfaqur cilësi të larta morale. Rridhte nga një familje që priste nga “çlirimtarët” të bënin realitet ëndrrat shekullore, por në vend të ëndrrave, biri i një famije intelektuale, provoi hekurat gjermane, jo prej “pushtuesve” gjermanë, por prej “çlirimtarëve” komunistë.
“Në dhomën nëntokë, ku na torturonin, Petritin e morën në mesnatë dhe e sollën në ora gjashtë të mëngjesit, kur kapteri na nxirrte në banjo për nevojat personale”, tregonte gjyshi. Na kishin shembur shtëpinë dhe na degdisën tek banesat. Në katin mbi ne do të kishim fqinj Petrit Guranjakun.
“E kishte fytyrën të ënjtur, nga goja i rridhte gjak. E akuzonin se kishte kundërshtuar dorëzimin e Kosovës”.
‘Ceni, ata qëllo, unë – e keni dorzuar tek Shkjahu’.
Petriti kishte punuar në administratë, jashtë “Shqipërisë Londineze”, kur trojet Ilire ishin të bashkuara dhe të lira.
“Mua më torturonte Thanas Caku, kërkonte paratë që me punë të ndershme në breza familja kishte mundur të mblidhte”.
Gjyshit i dridheshin duart, sikur me to kërkonte të mbyste kriminelin grabitës.
“Nuk po na nxirrnin në banjo. Ishte ora kur Caku do të më bënte hetuesi. Kisha dhimbje të forta veshkash. Kërkova të dal të urinoj. Kapteri bënte sikur nuk dëgjonte. Petriti më kapi nga dora”.
‘Bëje në qoshe, këtu’.
“Urinova brenda këpucëve që mbaja veshur. Ishte ftohtë, akull. Nuk u thanë për ditë të tëra”.
Petritin dhe gjyshin i dërguan në “Kënetën e Vdekjes” Maliq. Punonin bashkë në të njëjtën brigadë dhe në fjetore vendet i kishin pranë.
“Puna e rëndë, ushqimi i pakët, i ktheu të burgosurit në skelete pa sy. Nuk po gjenim dot rrugën për në punë, pale më të hapnim kanal”.
Gjyshi kishte qenë në gjendje kome pas goditjes me shufër hekuri në mëlçi. Kapteri e torturonte të tregonte paratë. Petriti ishte kujdesur dhe e kishte shpëtuar nga vdekja.
“Petriti m’i solli sytë. Komanda shkarkoi një makinë me qepë në sheshin ku na mblidhnin. Si bagëtia u lëshuan kufomat mbi to. Ishte e pamundur, që dora të zinte bisht qepe. Petriti i fuqishëm arriti të marrë pak. I hëngrëm ashtu me dhe. Filluan sytë të na vijnë ngadalë”.
Shumë vite më vonë, pasi ishte kthyer nga “Këneta e Vdekjes”, gjyshin e thërriti për ndihmë mëhalleliu i tij, Sali Myzyri. I kullonte çatia. Punuan ditë të tëra derisa e rregulluan. Saliu, në një moment pendese i kishte thënë.
“Po të kisha dashur unë, ty nuk do të të kishte hyrë gjemb në këmbë”.
Gjyshi kishte mbetur pagojë.

Petriti mbante pëllumba në taracën e pallatit. Hyrjen për atje e mbante të mbyllur me kyç. Kishte dalë në pension, një pjesë të mirë të ditës e kalonte atje. Pëllumbat ishin “Ballinj”, fluturonin lart në qiell, aq sa nuk dukeshin dhe qëndronin për orë të tëra në ajër. Për Petritin ato simbolizonin lirinë. Gjatë viteve që u pengova të vazhdoja studimet e larta e pata bërë zakon të ngjitesha në taracë dhe të dëgjoja rrëfime nga jeta e tij dhe e gjyshit tim. Petriti ishte një intelektual i vërtetë, por mbi të gjitha një shqiptar i madh.
“28 Nandori më gjeti në Gjirokastër për inspektim. Qyteti ishte zbukuruar si për ditë feste. Tek ‘Qafa e Pazarit’ po zbrisja me kreun e xhandarmërisë. Ishim miq që nga bankat e shkollës”.
Petriti e urrente sistemin komunist, Enver Hoxhën edhe më shumë. Nga orgjina klasore nuk kishte arsye. Në rrethin familjar kishte “dëshmorë”, siç i quante Hoxha të rënët në luftën civile. “Dëshmorë” përsa kohë i nevoiteshin atij, sepse një pjesë të madhe, gjatë terrorit gjysmë shekullor, i shpalli armiq dhe familjet ua denigroi, ose internoi nëpër kampet e shfarosjes.
“Në anën tjetër të rrugës ngjiteshin dy djem të rinj. Të veshur bukur, për festë. Ai më i gjati, me tipare femërore, kishte vënë berretë të zezë mbi njërin sy. Fliste me duar dhe kur u afruan, përshëndeti me buzëqeshje servili”.
‘Është djali i Hoxhës. Nuk ka qëndrim të mirë moral, por na duhet, na bën punë’.
Petriti fliste për “demonin”, sikur fliste për një rrugaç lagjeje. Pa iu dridhur syri. Petriti ishte trim.
“Në ‘Kënetën e Vdekjes’ njerëzit shuheshin nga dy e tre për çdo ditë. Cenit i kishte sjellë shtëpia një kupac të vogël druri me djathë. Nuk e mbante vetë, kapteri e kontrollonte me qëllim që t’i gjente diçka e ta torturonte. Ia kishte dhënë ta mbante fshatari, që flinte pranë nesh. E ndanim të tre, kur shtynim poshtë bukën e tharë gur. Edhe kur e kishim mbaruar djathin, fshinim gishtin brenda kupacit për të përcjellë bukën me erën e tij”.
Miku im Uran Kostreci, i cili vuajti njëzet vjet në “Burgun e Burrelit”, më ka treguar si e festonte ai “28 Nandorin”.
“Me pije e meze. Prej ditësh ruaja nga rracioni i bukës – i bëja gogla dy llojshe. Ato më të mëdhatë ishin mezeja, ndërsa më të voglat pija”.
Festonte antikomunisti në ferrin që e kishin mbyllur “çlirimtarët”, ndërsa vetë ata shtronin bankete për 29-ën e “Shkjahut”.

Petritin “çlirimtarët” e thërritën të kthehej. Do t’i jepnin detyrë më të rëndësishme.
“Ishte ‘28 Nandori’ i parë pas pushtimit komunist. Vesha rrobat më të mira që kisha, ato që shikon sot, ngarkova kamjonçinën me laçkë e plaçkë, të blera në vite dhe u nisa për Elbasan. Në Qafë Thanë kishin dalë të më prisnin tre ushtarakë dhe një civil. Dallova civilin, elbasanas, u afrova t’i jap dorën.
‘Ç’na bëre Petrit? Me vëllezërit jugosllavë doje të na bëje armiq? Të mos kishe mbiemrin që mban, plumbi të priste sot’.
“Pa mbaruar fjalën Jorgji Shuteriqi, tre ushtarakët m’u hodhën në grykë dhe më futën me forcë brenda kamionit, që kishin parkuar në anë të rrugës”.
Dy kate poshtë Petritit banonte vëllai i Jorgjit, Haqim Shuteriqi. Haqimi kishte bërë shkollë fetare, kultura e marrë prej saj e bënte më njerëzor. Por për Petritin ai ishte një Shuteriq dhe kurrë nuk i foli me gojë.
“Ti je i ri, do të jetosh gjatë dhe ke për të parë ç’do të thonë për Hoxhën”.
Miku im Petrit Guranjaku, kur u rrëzua shtatoria e “demonit”, shtroi banket.
“Edhe të vdes sot, nuk do të më vijë keq për veten”, thoshte me gotë vere në dorë. “Iki i lumtur, e pashë ta tërheqin zvarrë”.
Kur ndërroi jetë, unë isha në Amerikë, por u ndjeva thellësisht i prekur dhe i nderuar, kur babai më njoftoi se miku im antikomunist ia kishte lënë amanet të birit.
“Njerëzit do t’i presësh tek shtëpia e Muç Xhepës”!
Ashtu u bë. Elbasani e përcolli me nderime shqiptarin e madh.